In Oisterwijk zijn de tot nu toe gekozen raadsleden nog niet zover; toch zijn er veel voordelen aan het benoemen van partijloze wethouders.

Kennis en kunde, zonder politieke voorkeur.

Afgelopen jaar hebben we kunnen zien: Een minister-president die geen lid is van een partij kan gewoon in dienst blijven als de partijen ‘rollebollend over straat gaan’; zelfs als ze uit de regering stappen. Ook komen er steeds vaker partijloze burgemeesters. Van burgemeesters wordt strikt verwacht geen enkele politieke binding uit te stralen in het werk. Dat heeft bijvoorbeeld ook burgemeester Hans Janssen in de beginjaren ervaren toen hij naast zijn burgemeestersrol ook openlijk actief was voor het CDA; het werd hem door de raadsleden destijds duidelijk gemaakt dat niet meer te doen. We noemen die scheiding van machten ‘Het dualisme’.

Ondanks dat de opdracht-gevende en controlerende volksvertegenwoordigers in de gemeenteraad (de politiek) en de uitvoering via het college van Burgemeester en Wethouders (het bestuur) in Nederland politiek gescheiden behoren te zijn (het zogeheten dualisme), is dat dualisme in de lokale politiek ver te zoeken. Nog steeds worden de wethouders-functies door de regerende politieke partijen (coalitie) ingevuld met een wethouder vanuit de regeringspartijen, dus met een partijbinding, en dat willen die partijen bij successen heel graag uitdragen. Ook in de vorige regeerperiode, waarbij de raadsleden een poging hebben gedaan zonder coalitie samen te werken, kwamen de wethouders vanuit de toen drie grootste partijen. Of zo’n coalitieloze periode er ooit nog komt is onbekend; deskundigen zien daar wel veel voordelen in; met name in combinatie met de partijloze wethouder.

Wat doet een wethouder?

Wethouders voeren samen met de ambtelijke organisatie de taken uit die de gemeenteraad hen opdraagt. Ook geven zij verantwoording richting de raad over het gevoerde beleid. Wethouders worden na de verkiezingen gekozen door (de meerderheid van) de gemeenteraad.

Partijgebonden wethouders zoals we die in Oisterwijk kennen worden door een politieke partij voorgesteld. Het zijn wethouders vanuit de samenwerkende regeringspartijen (coalitie). Soms is het de persoon die als kandidaat raadslid lijsttrekker was van de partij; soms is het een lid van de partij uit een andere gemeente; altijd worden ze voorgesteld door een van de regeringspartijen. Deze wethouders worden naast kennis en kunde, vooral gekozen vanwege hun politieke voorkeuren, die aansluit bij de voorkeur van die regeringspartijen.

Volgens politiek deskundige Ton Dijkmans mogen wethouders zich niet mengen in de politieke besluitvorming binnen de raad: ‘Verder dan voorstellen doen, de voorstellen verduidelijken en verdedigen gaat die rol niet. Het proces dient transparant te zijn en daar horen “achterkamer gesprekken” tussen wethouders en een of meer (meestal coalitie) partijen niet bij.’

Overigens heeft de burgemeester – naast een voorzittersfunctie – voor een deel ook een aantal wethouderstaken. De benoeming van een burgemeesters hangt niet aan de verkiezingen en wordt in de regel niet gekoppeld aan regerende politieke partijen.

Wat is een partijloze wethouder?

Een partijloze wethouder is niet verbonden aan een politieke partij. Deze wethouders worden niet gekozen vanwege hun politieke voorkeur, maar puur op basis van kennis en kunde. De invulling van de vacatures geschiedt dan ook op behoefte aan die kennis en kunde, waarbij de taakomschrijving op die inhoudelijke behoefte kan worden ingevuld.

Daar waar partijloze wethouders contacten hebben met raadsleden, is dat puur op inhoud, zonder enig politiek belang.

Wat kunnen partijloze wethouders ons brengen?

Bij partijloze wethouders is er vooral een grotere onafhankelijkheid gewaarborgd tussen raad en college, tussen politiek en uitvoering. Dat kan volgens deskundigen tot gevolg hebben dat wethouders hun voorstellen op inhoud beter onderbouwen. Ook kan het ervoor zorgen dat raadsleden scherper zijn in het beoordelen van die voorstellen. En het kan bijdragen aan de controlerende functie van de raad.

Waarom blijven partijen vasthouden aan een eigen wethouder?

Ton Dijkmans: ‘Je ziet wel dat sommige raden nog steeds worstelen met het dualisme, dikwijls uit partij politieke overwegingen. Men heeft het idee dat een “eigen” wethouder meer invloed geeft op de politieke besluitvorming, terwijl dit niet zo is of zou moeten zijn. Immers: binnen het college heerst collegiaal bestuur.’ Volgens Dijkmans is dit vaker het geval bij kleinere gemeenten en speelt dit ook een rol bij de uitingen van politieke partijen, die de inzet van ‘hun’ wethouder gebruiken voor een politiek gewin. Een gevaar schuilt erin dat wethouders in hun uitvoerende taak kunnen afwijken van de raadswens, om meer de partijwens na te streven, bijvoorbeeld met het belang stemmen te winnen bij de aankomende verkiezingen of het behoud van de baan na de verkiezingen.

Is de controlerende taak van de raad voldoende?

De gemeenteraad geeft opdrachten aan het college van B&W, en die zorgt dat die taken worden uitgevoerd naar wens van (de meerderheid van) de raad, de volksvertegenwoordigers, en daarmee namens de meerderheid van het volk. Tegelijk behoort de raad deze werkzaamheden te controleren, te bevragen, zo nodig te corrigeren.

Met deze opdracht gevende en vooral ook controlerende macht, in combinatie met het democratische van de meerderheid, is het binden van een wethouder aan een partij overbodig. Immers heeft de raad macht over het college, kan deze sturen, en kan bij werkweigering de raad het vertrouwen in een wethouder opzeggen.

Kan partijloos ook bij een coalitie?

Samenwerkende regeringspartijen kunnen met elkaar afspraken maken, en zo een meerderheid vormen voor de door hen gezamenlijk gewenste besluiten. Vanuit die meerderheid kunnen zij het college van B&W opdracht geven, en de wethouder kan die taken in beleid en uitvoering omzetten.

En zelfs als er binnen de coalitie geen overeenstemming is, maar met de overige partijen wel een meerderheid gevonden wordt, kan de uitvoering heel goed plaatsvinden. Juist vanwege de afwezigheid van een politieke binding met een der partijen, zal de partijloze wethouder ook in dat geval zich vrij voelen de wens van de raadsmeerderheid volledig op inhoudelijke basis uit te voeren.

Dat er binnen een coalitie meningsverschillen kunnen ontstaan, is dan niet afhankelijk van de wethouder/ het college, maar blijft zuiver binnen de raad tussen partijen onderling, waar het thuishoort.

Wat gebeurt er bij politieke breuk?

Zijn er op belangrijke onderwerpen cruciale verschillen van mening tussen regeringspartijen onderling, dan kan er een zogeheten coalitiebreuk ontstaan. In Oisterwijk hebben we dat enkele keren meegemaakt, waarbij bijvoorbeeld een van de regeringspartijen uit de coalitie is gestapt. De partijgebonden wethouder van die partij, geeft dan in de regel ook zijn functie op. Omgekeerd komt het ook voor, dat de meerderheid van de raad het vertrouwen opzegt in een van de wethouders, en de bij die wethouder behorende partij het daar niet mee eens is en uit de coalitie stapt. De partij steunt ‘hun’ wethouder en vice versa.

Voert een partijgebonden wethouder – op voor het volk belangrijke onderwerpen – niet uit wat de ‘eigen’ partij wil, dan kan er een politiek ‘gezichtsverlies’ ontstaan voor die partij. Het kan voor de partij een principekwestie worden, of bij een volgende verkiezing stemmen kosten. ‘Wat ik echt slecht vind is wanneer een partij het navolgen van de partijlijn “afdwingt” bij een wethouder. Dat kan niet,’ aldus Dijkmans. ‘Het is een kwalijke zaak dat een partij die ooit iemand als wethouder heeft voorgedragen, de handen van hem/haar terugtrekt omdat niet gedaan wordt wat de partij wil. Waar is dan het uitgangspunt van “zonder last of ruggespraak”?’ En ook dat is in Oisterwijk voorgekomen; dat een wethouder – tegen de wens van de raadsmeerderheid in – door de ‘eigen’ partij gedwongen wordt een ander beleid te voeren. De partijgebonden wethouder komt daarmee in een onmogelijke spagaat: negeren van de raad of negeren van de ‘eigen’ partij. Het heeft ook in Oisterwijk al gezorgd voor vertrek van een wethouder, en een coalitiebreuk. Bij partijloze wethouders zijn deze koppelingen er eenvoudigweg niet.

Politieke invloeden horen niet thuis in de uitvoering. Het college van B&W behoort boven de partijen te staan. Dit kan het beste als gekozen wordt voor wethouders zonder partijbinding.