De onafhankelijkheid tussen de politieke partijen en de uitvoerende wethouders wordt vormgegeven in het ‘dualisme’. Onze regeringspartijen tonen die onafhankelijkheid niet; integendeel.
Dualisme
In de Nederlandse wet is het sinds 2002 zo geregeld, dat de rollen en taken van de raad (en raadsleden) en het college (en de collegeleden) gescheiden zijn. Ook beschikken beide organen over een eigen ambtelijke organisatie. De raad stelt kaders en controleert; het college (burgemeester en wethouders) bestuurt de ambtelijke organisatie. De raadsleden zijn door het volk gekozen, en worden ook wel volksvertegenwoordigers genoemd. De collegeleden zijn dat niet; die worden door de raad vastgesteld.
Het dualisme is nodig, zodat de raad een goed onafhankelijke controlerende taak kan uitvoeren. Daarbij behoren collegeleden hun specifieke takenpakket (portefeuille) onafhankelijk van ‘hun’ partij uit te voeren; zij dienen immers (de meerderheid van) de raad, en daarmee het volk.
Praktijk
In de praktijk kan het dus zijn dat een partij openlijk kritiek heeft op plannen of uitvoering van de door diezelfde partij aangedragen wethouder. Immers kan het zo zijn, dat die wethouder iets doet wat de meerderheid van de raad wil, en kan de partijwens juist iets anders zijn. In diezelfde praktijk komt dat laatste eigenlijk nauwelijks voor. Als er al kritiek wordt geuit, dan gebeurt dat in de achterkamers.
De politieke partijen willen graag dat ‘hun’ wethouder opkomt voor de standpunten en belangen van hun partij. Bij tegengestelde belangen kan dat botsen. Het kan een breuk in vertrouwen tussen de wethouder en zijn/haar partij veroorzaken, waarna deze meestal zelf – al of niet onder druk – opstapt. Of het zorgt mogelijk voor een andere keuze van de wethouder, een sturing meer in de ‘kleur’ van zijn/haar partij. De wethouder is immers voor een volgende termijn afhankelijk van de voordracht van zijn/ haar partij!
Selectie
In de regel vormen enkele samenwerkende partijen na de verkiezingen een zogeheten coalitie; dat zijn enkele partijen die op belangrijke standpunten overeenkomsten vinden en samen de meerderheid vormen. Die partijen gaan voor de wethouders functies op zoek naar kandidaten. Die kunnen van buiten de partij komen, maar in de praktijk is het bijna altijd iemand die actief is in de partij, en ook als raadslid verkiesbaar was. Ook wordt vaak de lijsttrekker van een partij aangewezen als kandidaat wethouder. De laatste jaren is zelfs voorafgaande aan de verkiezingen al bekend welke partij welke wethouder wil aanbevelen.
Het vormen van een coalitie is overigens niet noodzakelijk voor de keuze van een wethouder. In de vorige regeerperiode koos de meerderheid van de raad (uitgezonderd de VVD) ervoor om zonder coalitie te regeren. De wethouders werden aangeleverd door de drie grootste partijen. Dat ‘coalitieloos’ zou volgens politiek adviseur Ton Dijkmans – destijds verwoord in een artikel van PIT Onderzoek – voor meer transparantie en een beter besluit moeten zorgen. Dit omdat wethouders niet op voorhand ervan uit kunnen gaan dat voorstellen probleemloos door de raad gaan. “Dat betekent dat een wethouder veel beter beslagen ten ijs moet komen. Hij moet met voorstellen naar de raad komen om ervoor te zorgen dat die inderdaad ook een meerderheid krijgen.” In datzelfde artikel gaf Dijkmans aan dat wethouders op basis van vakkennis aangenomen kunnen worden, los van een politieke partij. Voor Oisterwijk was dat blijkbaar nog een stap te ver.
Volgens Dijkmans zou met name de kwaliteit van een wethouder en zijn vakkennis van belang zijn. “Het is alleen maar moeilijker geworden. Zowel voor raden, maar zeker ook voor wethouders. Met alle zaken die naar de gemeente zijn toegekomen en nog gaan komen, heb je kwaliteit nodig. Dat ben je aan je burgers verplicht.”
Partijloos
Voor zowel een vrije keuze in kennis en kwaliteit, alsmede de onafhankelijkheid die het dualisme nastreeft, kan gekozen worden voor partijloze wethouders. Op basis van een vacature, worden kandidaten geselecteerd door de raad. Die kandidaten worden in dat geval bewust niet door een partij voorgesteld, en ook niet voorafgaande aan de verkiezingen bekend gemaakt. Er worden na de verkiezingen geen afspraken gemaakt in een coalitie, over welke partij een wethouder mag aanbieden. Deze partijloze wethouders worden geacht niet betrokken te zijn bij de partijen die lokaal actief zijn, en worden puur geselecteerd aan de hand van hun vakkennis en kunde in het besturen.
Volgens de Nederlandse Vereniging van Raadsleden is daarvan het grote voordeel dat er vanuit de raad een breed gedragen kandidaat wordt gekozen en dat er geen partijpolitiek wordt bedreven tussen de partijen en de wethouders, en binnen het college. De gemeenteraad is de baas en stelt kaders; het college van burgemeester en wethouders voert dat uit. Een partijloze wethouder zou dat beter kunnen dan een partijgebonden wethouder, of in ieder geval zonder (kans op) partijpolitieke inmenging.
Een vergelijkbare situatie is er bij de burgemeester, die ook niet gekozen wordt na de verkiezingen, en waarvan de selectie ook niet afhangt van een partijdeelname. En net als bij een burgemeester, zouden partijloze wethouders hun werk na de verkiezingen eenvoudig kunnen voortzetten, zelfs als er na de verkiezingen andere partijen gaan regeren.
Promotie
Hoewel de politieke partijen heel goed het dualistische kennen, is er naast het bestuurlijke aspect ook een promotionele kant aan dit (on)afhankelijke principe. Partijen die geen deel uitmaken van de coalitie – de oppositiepartijen – laten in hun kritiek én complimenten duidelijk een mengeling zien van wethouders, of benoemen het college als verantwoordelijke. Bij de coalitiepartijen VVD, PGB en D66 – de partijen die een wethouder mochten aanleveren – is dat opvallend anders.
In Oisterwijk is in de berichtgeving van de coalitiepartijen duidelijk een voorkeur zichtbaar voor de ‘eigen’ wethouder. Ondanks dat het dualistische principe een onafhankelijkheid nastreeft, is die onafhankelijkheid allesbehalve zichtbaar als de partijen over de resultaten van het college spreken. Bij positieve resultaten van het college, of gebeurtenissen in de raad en de samenleving, benoemen de drie coalitiepartijen steevast ‘hun’ wethouder. Bij negatieve situaties niet.
Bij alle drie is enige kritische noot op de ‘eigen’ wethouder, als ‘zoeken naar een spelt in een hooiberg’.
D66
Een voorbeeld vormt de foto van wethouder Eric Logister afgelopen week in de Nieuwsklok, bij een door D66 Oisterwijk ingezonden persbericht over Haarendael. Volgens het lokale D66 raadslid Sharon Kroon is daar bewust voor gekozen. ‘Niet alleen is hij nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van dit complexe dossier, zijn inzet laat ook duidelijk onze samenwerking tussen de lokale en provinciale politiek zien.’ Volgens Kroon onderstreept de foto en zijn naamsvermelding het dat D66 tijd en energie heeft gestoken om dit belangrijke dossier er doorheen te krijgen.
Logister echter, zet zich als wethouder samen met de ambtelijke organisatie in, namens het college en in opdracht van de gehele raad. Zijn inzet is geen verdienste van zijn D66 lidmaatschap, en zelfs niet namens D66, maar een verdienste die hij heeft bereikt omdat de gemeenteraad hem dat vertrouwen gunt.
PGB
Bij de berichten van Partij Gemeente Belangen (PGB) valt op ‘hun’ wethouder Dion Dankers veelvuldig in beeld komt en vermeld staat. Een keur aan activiteiten waar Dankers aanwezig is komen voorbij. Opvallend anders is dat voor de andere twee wethouders, die toch ook verenigingen bezoeken, toespraken houden en lintjes doorknippen. Zoeken we op de Facebookpagina van PGB naar het woord ‘wethouder’, dan staat daar over de eerste helft van dit jaar in 11 gevallen de naam van Dion Dankers bij, en in 3 situaties niet; geen naam, omdat het wethouders betreft van andere partijen. Ook vermeld PGB regelmatig ‘onze wethouder’.
VVD
Bij VVD Oisterwijk – een partij met duidelijk een actievere aanwezigheid op de socials – is de voorkeur voor de ‘eigen’ wethouder Anne Cristien Spekle er uiteraard ook. Hoewel meteen ook genuanceerd mag worden, dat deze partij incidenteel ook aandacht heeft en waardering uitspreekt voor andere wethouders. Zo was er ‘alle lof voor wethouder Eric Logister’ in het bovengenoemde Haarendael project. Verder is de trend vergelijkbaar: Opvallend veel lovende woorden, vrolijke foto’s en positieve resultaten en verschijningen van en over ‘hun’ wethouder. Zelf stelt de partij duaal te werken, en dat de wethouder van alle partijen is.
Zou de Oisterwijkse raad het bij de komende verkiezingen aandurven om te gaan voor partijloze wethouders?
